Prawo, przepisy, orzecznictwo

Sędzia kościelny ma obowiązek dokładnej znajomości zarówno okoliczności sprawy, tak jak są one opisane w aktach, jak również stanu prawnego odnoszącego się do przedmiotu postępowania. Znajomość prawa, które znajduje zastosowanie w sprawie nie sprowadza się jedynie do zapoznania się z treścią poszczególnych kanonów. Kluczowa jest biegłość w wykładni, określanej w teorii prawa jako operatywna. Szczególnie ważna jest w tym aspekcie urzędu sędziowskiego, orientacja tak w utrwalonych liniach orzeczniczych, jak i nowszej wykładni zawartej w wyrokach Roty Rzymskiej i trybunału papieskiego Sygnatury Apostolskiej. Prawdą jest, że w sensie ścisłym wiążą one, podobnie jak inne wyroki, jedynie strony (sententia ius fecit inter partes), jednakże, podobnie jak w prawie świeckim, ich judykaty per accidens wytwarzają wzorzec praktyki wykładni – usus forensis. Inne sądy opierają się na nim, podobnie jak sąd państwowe i arbitraż na orzecznictwie Sądu Najwyższego, NSA oraz, co jest jeszcze Polsce pewnym novum, jurysprudencji Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości.

Stan prawny, stan faktyczny

Podobnie jak w sądzie państwowym, przeprowadzanie dowodu na okoliczność treści prawa nie jest wymagane. Obowiązuje reguła da mihi facta, dabo tibi ius. Strony zatem nie toczą przed trybunałem sporu o prawo w sensie obiektywnym, którego wynik wiązałby sąd (takie rozwiązania były znane w prawie średniowiecznym, jednak prawo dekretałowe je odrzuciło). Stąd też nie mają wiążącego charakteru pojawiające się niekiedy w praktyce opinie ekspertów, prezentowane przez strony jako dowody na rzecz „wiążącej” czy „uczonej” wykładni prawa. Koresponduje z tym utrwalona jeszcze za czasów pierwszych glosatorów i Gracjana zasada procesu rzymsko-kanonicznego iura novit curia. Oczywiście nie umniejsza to prawa stron to prezentowania swej argumentacji na poparcie optymalnego ich zdaniem modelu wykładni danego kanonu.

Sędzia bieże pod uwagę kanony i relewantne normy prawa świeckiego, obowiązujące w danym miejscu i czasie (kryterium temporalne i terytorialne), niekiedy również normy wiążące dane osoby, niezależnie od ich miejsca pobytu (kryterium personalne). Jednakże w części spraw konieczna okazuje się również znajomość prawa dawniejszego, niezbędnego dla oceny i kwalifikacji prawnej zdarzeń przeszłych (lex non retrotrahit, tempus regit actum, por. kanon 9). W szczególności zagadnienia przeszkód małżeńskich, w tym skutkujących nieważnością małżeństwa, należy rozpatrywać zgodnie z ustawami kościelnymi obowiązującymi w momencie zaślubin.