W procesie kanonicznym sędzia, w myśl kanonu 1608 par. 2, winien wytworzyć w sobie pewność moralną (moralis certitudo) w oparciu o całokształt czynności procesowych oraz dowiedzionych w toku postępowania okoliczności faktycznych.

Sędzia opiera się tutaj na aktach sprawy, ex actis et probatis, które obrazują stan faktyczny z przyjęciem fikcji prawnej, że „to co nie jest odzwierciedlone w aktach, nie istnieje” (quod non est in actis, non est in mundo) . Wobec tego, dla zachowania sprawiedliwości, konieczne jest by sędzia przed sformułowaniem sentencji wyroku rzeczywiście, dokładnie zapoznał się z materiałem dowodowym i całością akt sprawy. Zgodnie z kanonem 1608 par. 3 sędzia winien dokonać oceny dowodów według własnego sumienia (ex sua conscientia), w perspektywie całokształtu katolickiej nauki moralnej, oraz zgodnie z normami prawa kościelnego dotyczącymi dopuszczalności pewnych środków dowodowych (kanon 1608 par. 3). Trzeba również mieć na uwadze, że Kodeks z roku 1983, idąc za dawniejszym modelem procesu rzymsko-kanonicznego, nie formułuje ścisłej, legalnej teorii dowodowej, lecz, podobnie jak procedura świecka (k. p.c., k. p.k.), przyjmuje generalną zasadę swobodnej (lecz nie dowolnej) oceny dowodów.

Mimo dążenia do ujawnienia prawdy materialnej i tym samym realnego wymiaru sprawiedliwości, nie jest dopuszczalne orzekanie w oparciu o wiedzę o faktach i innych okolicznościach relewantnych w danym procesie, która ma charakter li tylko wiadomości prywatnych sędziego. Jest tak nawet, gdy orzekający ma pewność, że jego wiedza jest prawdziwa. Zawsze należy poprzestać na zawartości akt sądowych. Jednakże jeśli informacje znajdujące się w aktach nie są prawdziwe, a sędzia wie o tym na podstawie swej wiedzy prywatnej, winien dążyć do uzupełnienia materiału dowodowego, tak jak to przewiduje proces kanoniczny. W szczególności nie jest zdolny do występowania jako świadek w sprawie (por. kanon 1550 par. 2).