Rola wyroku

Stan rzeczy osądzonej powstaje wskutek wydania prawomocnego, niezaskarżalnego i nadającego się do wykonania wyroku. Spór między danymi stronami ulega zakończeniu w sposób definitywny, wyjątkiem pozostają jednakże sprawy dotyczące stanu osób (status personarum, zob. kanon 1643). Ustawa kościelna wprowadza tzw. domniemanie kwalifikowane sprawiedliwego charakteru wyroku, który wywołał stan rzeczy osądzonej. Rozstrzygnięcie ciesząde się powagą res iudicata tworzy prawo (stosunek prawny chroniony przez władzę kościelną) między stronami (sententia ius facit inter partes). Wyroki prawomocne nie są jednak ustawami – nie zawierają norm generalno-abstrakcyjnych, zawierają jednak normę prawną indywidualno-konkretną, skierowaną wyłącznie do stron.

Kanony a res iudicata

W myśl katolickiego prawa kanonicznego, stan rzeczy osądzonej zachodzi przede wszystkim gdy zapadły dwa zgodne wyroki dotyczącego tego samego przedmiotu postępowania (tj. tego samego żądania), z tego samego tytułu oraz w odniesieniu do tych samych stron. Ponadto res iudicata zajdzie, jeżeli nie wniesiono apelacji od danego orzeczenia w czasie przewidzianym przez ustawę (prawo kanonicznego mówi tu o tempus utile – czasie użytecznym). Wyrok staje się prawomocny również w razie umorzenia postępowania w sądzie (trybunale) stopnia apelacyjnego (sąd ad quem) lub tzw. zrzeczenia się instancji. Ponadto mamy do czynienia z res iudicata jeżeli wydano wyrok definitywny, od którego z zgodnie z normą kanonu 1629 apelowanie nie jest dozwolone (kanon 1641).

Wzruszenie stanu rzeczy osądzonej

Rozstrzygnięcie z przymiotem res iudicata nie można być bezpośrednio zaskarżone, w szczególności apelacją. Możliwe jest jego wzruszenie w oparciu o kanon 1645 w zw. z kanonem 1642. Wyżej wspomniane domniemanie sprawiedliwej treści wyroku, który spowodował zaistnienie stanu rzeczy osądzonej, nie może być obalone wprost,. Dobro wspólne społeczności (bonnum commune) oraz dobro Kościoła domagają się, by spory sądowe nie toczyły się przez wiele lat ani nie pozostawały w stanie zawieszenia i tymczasowości. Jednakże, te same wartości, a zwłaszcza dobro dusz – salus animarum – wskazują na konieczność uwzględnienia sytuacji wyjątkowych, w których res iudicata ostać się nie może. Instrumentem prawnym gwarantującym skorygowanie takich wyjątkowych stanów rzeczy jest przywrócenie do stanu poprzedniego – restitutio in integrum (por. kanon 1645).